Sayyoramiz taxminan 4 milliard yil muqaddam paydo bo‘lgan, undagi hayot esa hozirdan hisoblaganda taxminan 540 million yil oldin boshlangan. Devon davri boshidan tirik mavjudotlar suv ostidan sudralib chiqib, quruqlikda rivojlana boshlagan. Yura davrida sayyorada birinchi “dahshatli kaltakesaklar” yashay boshladi. Ular Yerda taxminan 150 million yil davomida hayot kechirib, bo‘r davrida qirilib ketgan.

Abdulla Qo‘shoqovning so‘zlariga ko‘ra, ularning paydo bo‘lish sabablari ham, yo‘qolish sabablari ham ilm-fanga haligacha maʼlum emas.

Dinozavr suyaklarini topish – ulkan omad, chunki organik qoldiqlar o‘z vaqtida ko‘milmasa, odatda, saqlanib qolmaydi, deydi Abdulla Qo‘shoqov.

Dinozavrlar qoldiqlari O‘zbekiston hududida kam uchraydi, ammo ularning izlari tez-tez topilib turadi. Paleontologlar ularni Qashqadaryo viloyatining Kitob qo‘riqxonasi, Turkmaniston bilan chegaradosh Dehqonobod tumani va Surxondaryo viloyatining Boysun tumanidan topishgan.

Dinozavrlar skeleti qismlari ko‘rinishidagi dalillar eng ko‘p Qizilqum cho‘lida topiladi, shuning uchun mazkur hudud “dinozavrlar qabristoni” nomini olgan.

O‘tgan asrning 60-yillarida paleontolog Anatoliy Rojdestvenskiy Tojikistonning So‘g‘d viloyatidagi Ravat hududini o‘rganib chiqib, bir qator dinozavr nishonalari – ularning zich plita qumtoshlari yuzasida qolgan panja izlarini topdi. Ularning O‘zbekistonga juda yaqin hududda (100 km dan ortiq bo‘lmagan) topilgani Anatoliy Rojdestvenskiy izlarini topgan hayvonlar jumladan, mamlakatimiz hududida ham yashaganini ko‘rsatadi.

Izlar turli guruhlarga mansub dinozavrlarga oid edi. Ular orasida o‘rta barmog‘i kuchli rivojlangan qush panjasiga o‘xshash, biroq hajm bo‘yicha sezilarli darajada ulkan bo‘lgan uch barmoqli oyoq izlari ham mavjud. Yirik izlar karnozavrlarga tegishli bo‘lgan.

Umumiy maʼlumot

Karnozavrlar – yura davrida vujudga kelib, bo‘r davrida nobud bo‘lgan go‘shtxo‘r dinozavrlarning katta guruhi. 1990-yillardan beri paleontologlar eng yirik yirtqich dinozavrlar qatoriga kiruvchi giganotozavr va tirannotitan kabi karnozavr-karxarodontozavridlar qazilma qoldiqlarini topishgan.

Karnozavrlarning izlariga o‘xshash, ammo kichikroq izlar, ehtimol, qushsimon yirtqich hayvonlar – selurozavrlarga tegishli bo‘lgan.

Umumiy maʼlumot

Selurozavrlar yura davri o‘rtalariga paydo bo‘lgan. Avvaliga ular uncha katta bo‘lmagan faol yirtqichlar bo‘lishgan, biroq vaqt o‘tishi bilan ularning avlodlari qatʼiy go‘shtxo‘rlikdan uzoqlashgan. Aynan selurozavrlar hozirgi qushlarning ajdodlari bo‘lgan deb hisoblanadi.

Yana boshqa turdagi uch barmoqli panja izlari ham topilgan – barmoqlari salmoqli, o‘rtadagisi yonlardagiga qaraganda uncha katta emas. Bu ornitopod izlari, ehtimol, iguanodonlarga tegishli bo‘lishi mumkin.

Umumiy maʼlumot

Iguanodonlar — 140–120 million yil oldin keng tarqalgan yirik dinozavrlar. Ular suv havzalari yaqinidagi zich chakalaklarda yashab, to‘rt va, ehtimol, ikki oyoqda harakat qilishgan.

Anatoliy Rojdestvenskiy, shuningdek, to‘rt oyoqda harakatlanadigan dinozavrlarga xos bo‘lgan besh barmoqli oyoq-qo‘llar izlarini ham topgan. Hajmi va shakliga ko‘ra, ular stegozavr kabi dinozavrlarga tegishli bo‘lishi mumkin.

Umumiy maʼlumot

Stegozavrlar – 150 mln yil muqaddam Yura davrida Yer yuzida paydo bo‘lgan ulkan o‘simlikxo‘r qushsimon dinozavrlar. Ular o‘rmonlarda ham, ochiq joylarda ham yashashgan va to‘rtta yirik panjalarda harakatlanishgan. Tana vazni bo‘yicha stegozavrlarni hozirgi fillar yoki karkidonlar bilan solishtirish mumkin.

Ushbu jonivorlarning orqasi va dumida tikanlar, muguz qalqonlari bo‘lgan. Stegozavrlarning tanasiga nisbatan ancha kichik boshi, uzun bo‘yin va yirik jag‘lari bo‘lgan.

O‘zbekistondagi eng muhim topilmalardan biri 1961-yilda bir guruh shogirdlari bilan birga ishlagan geolog, Toshkent universiteti dotsenti G. A. Belenkiyning topilmasi bo‘ldi. Toshkentdan 45 km shimolda Keles hududidan proxeneozavr (o‘txo‘r o‘rdakburun dinozavr) suyaklari topildi.

Qoldiqlar nafaqat O‘rta Osiyoda, balki Sovet Ittifoqining butun hududida eng to‘liq topilma bo‘ldi — skeletning 70% dan ortig‘i saqlanib qolgan. Bu olimlarga dunyoda maʼlum bo‘lgan eng aniq o‘rdakburun dinozavr skeletlaridan birini yig‘ish imkonini berdi.

Tahlil natijalariga ko‘ra, jonivor Shimoliy Amerikada maʼlum bo‘lgan proxeneozavr turiga mansub ekanligi va bundan 95 mln yil avval yashaganligi aniqlandi. Qoldiqlar ilgari taxmin qilinganidan taxminan 10 mln yil yoshroq bo‘lib chiqdi.

Toshkent proxeozavrining balandligi 2,15 metr, uzunligi esa 3,75 metr bo‘lgan. Uning vazni bir tonnani tashkil etgan va dinozavrlarning boshqa guruhlari vakillariga nisbatan jussasi kichikroq bo‘lgan. O‘zining g‘ayrioddiy tuzilishi tufayli o‘rdakburun dinozavr qo‘pol hayvon hisoblanadi. Uning dumi timsohning dumiga, bo‘yni jirafaga, old panjalari odam qo‘liga o‘xshaydi, jag‘lari esa o‘rdak tumshug‘iga o‘xshaydi.

1967-yilda tarkibida Anatoliy Rojdestvenskiy ham bo‘lgan o‘sha paleontologlar guruhi Toshko‘mirda (Qirg‘iziston) zauropod skeletining bir qismini topdilar.

Umumiy maʼlumot

Zauropodlar — yura davridan to bo‘r davrigacha (taxminan 200-85 million yil oldin) barcha qitʼalarda yashagan to‘rt oyoqli o‘simlikxo‘r dinozavrlarning katta guruhi. Bu guruhga 130 ga yaqin tur, 13 tagacha oila, 70 ga yaqin avlod kiradi. Zauropodlarning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari uzunligi 36 metrgacha bo‘lgan diplodoklar, braxiozavrlar, apatozavrlar va seysmozavrlardir. O‘sh zauropodining uzunligi 20 metr edi.

Zauropodlar nisbatan kichik bosh suyagi, katta tanasi va uzun bo‘yli, baʼzi turlarda 9-11 metrga yetgan ulkan to‘rt oyoqli dinozavrlar edi. Guruh vakillari sayyoramizning butun tarixidagi eng yirik dinozavrlar va quruqlikdagi hayvonlar qatoriga kirgan.

Paleontologlar qushsimon yirtqich ornitomimidning to‘liq pastki jag‘ suyagini ham topdilar.

Umumiy maʼlumot

Ornitomimidlar taxminan 100-66 mln yil oldin Osiyo va Shimoliy Amerikada yashagan. Jonivorlar to‘da bo‘lib yashagan va ov qilishgan, sudraluvchilar va hasharotlar, shuningdek o‘simliklar va tuxumlar bilan oziqalanishgan. Tumshuqlarining tuzilishi tufayli bu tur ko‘pincha tuyaqushsimon deb ham ataladi.

1967-yildan keyin O‘zbekiston va chegara hududlarida dinozavr qoldiqlari topilgani haqida hech qanday maʼlumot yo‘q. 1993-yilda mamlakatda O‘rta Osiyodagi yagona paleontologiya bo‘limi yopildi. Ushbu fan umumiy geologiya va litologiya kafedralari bilan birlashtirilib, geologiya kafedrasiga aylantirildi.

2017-yilda Rossiya Fanlar akademiyasi Zoologiya instituti paleontologi Aleksandr Averyanov va AQSH Milliy tabiiy tarix muzeyi paleontologi Xans-Diter Zues avvalroq Qizilqum cho‘lida topilgan tosh qotgan qoldiqlarni tahlil qilib, qazilmalar orasidan bir qancha alvareszavrid suyaklarini topdilar.

Umumiy maʼlumot

Alvareszavridlar — 86-66 mln yil qaddam Yer yuzida yashagan issiq qonli va patli dinozavrlar.

Ilgari dinozavrlarning bu turi dastlab Shimoliy yarimsharda paydo bo‘lib, Janubiy yarimsharda ancha keyinroq paydo bo‘lgan, deb ishonilgan. Yangilangan maʼlumotlar alvareszavridlar aslida Gondvanada emas, balki Lavraziyada paydo bo‘lganini ko‘rsatishi mumkin.

Alvareszavridlar skeletining tuzilishiga asoslanib, ular o‘ljani qo‘lga kiritish uchun mo‘ljallangan kuchli ko‘krak va qo‘l mushaklariga ega bo‘lgan deb taxmin qilish mumkin. Ularning uzunligi 50 sm dan 2 — 2,5 metrgacha yetgan.

2021-yil fevralida Qizilqum cho‘lida tanasining hajmi ikki qavatli avtobusdan katta bo‘lgan fanga nomaʼlum dinozavr turining tosh qotgan qoldiqlari topildi. Dinozavrga Jaratitanis kingi (Dzharatitanis kingi) nomi berildi.

Umumiy maʼlumot

Jaratitanis kingi — tana uzunligi 20 metrga yaqin bo‘lgan o‘txo‘r dinozavr. U Yer yuzida yashagan eng bahaybat mavjudot – diplodoklarning yaqin qarindoshi hisoblanadi.

Jaratitanis kingi 100 mln yil avval bo‘r davrida Osiyo qitʼasining g‘arbidagi qadimgi Tetis okeani yaqinidagi qirg‘oq tekisligida yashagan.

Dinozavrning qamchiga o‘xshash dumi va uzun bo‘yni bo‘lgan, buning natijasida hayvon daraxtlardagi barglarga yetib borishi mumkin bo‘lgan.

2021-yil sentabr oyida Sukuba universiteti (Yaponiya) tadqiqotchilari Qizilqum cho‘lida ilgari nomaʼlum bo‘lgan turni topdilar. U Ulug‘bekzavr nomini oldi.

Ikkita evolyutsion tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, jonivor keng tarqalgan yirtqichlar guruhi — karxarodontozavrlarga (100-94 mln yil avval bo‘r davrida Afrikada yashagan yirik yirtqich dinozavr) mansub, biroq ilgari fanga maʼlum bo‘lmagan urug‘ va tur vakili bo‘lgan.

Topilgan zotga tegishli qoldiqlar shuni ko‘rsatadiki, bu hayvonning vazni bir tonnadan ortiq, tanasining uzunligi 7,5-8 metrni tashkil etgan. Olimlarning fikricha, yirtqich o‘z davrining oziq-ovqat zanjirida eng yuqori o‘rinni egallagan. Keyinchalik karxarodontozavr tirannozavrlar bilan o‘rin almashgan.

Jonivorning yoshi 90 mln yil deb baholandi. Tur Temuriylar imperiyasi sultoni, taniqli XV asr astronomi va matematigi Ulug‘bek sharafiga Ulughbegsaurus uzbekistanensis deb nomlandi. Uning nomidagi ikkinchi qism dinozavr topilgan joydan kelib chiqqan.

O‘zbekiston hududida qadimda ulkan kaltakesaklardan tashqari timsohlar, toshbaqalar, baliqlar va xartumli hayvonlar ham yashagan.

2013-yilda Ohangaron tumanidagi Ovjazsoy qishlog‘ida Abdulla Qo‘shaqov shogirdlari bilan birgalikda mamontlar hamda Afrika, Hindiston, pakana fillarning ajdodi bo‘lmish arxidiskodon (Archidiscodon meridionalis Nesti) qoldiqlarini topdi. Bu Abdulla Qo‘shoqovning ilk qazishmalari edi.

Umumiy maʼlumot

Archidiscodon fil urug‘i vakillari kechgi pliotsen davrida hozirgi Angliya janubidan Hindiston, Shimoliy va Janubiy Afrikagacha bo‘lgan hududlarda yashagan.

Hayvonlarning bo‘yi taxminan 4,5 metrni tashkil etgan va ular faqat o‘t, novdalar va daraxt barglarini isteʼmol qilishgan. Arxidiskodonlar mamontlarning ajdodlari ekanligi umumiy qabul qilingan.

Restavratsiya O‘zbekiston geologiya muzeyi hamda Fanlar akademiyasi polimerlar kimyosi va fizikasi instituti mutaxassislari tomonidan amalga oshirildi. Qoldiqlar maxsus ishlab chiqilgan polimer yopishtiruvchi bilan mustahkamlandi, suyak to‘qimasidagi bo‘shliq va yoriqlar to‘ldirib chiqildi. Abdulla Qo‘shaqovning aytishicha, asosiy muammo qoldiqlarni tashish masalasi bo‘lgan.

Topilma zamonaviy O‘zbekiston hududida arxidiskodonlar yashaganligining birinchi dalili bo‘ldi. Tadqiqotchilar qoldiqlarning yoshini 2,5 mln yil deb baholashdi.