O‘zbekistonlik tadqiqotchilarga Usmonlilar imperiyasining tarixiy arxivini o‘rganish imkoniyatini qo‘lga kiritdi. Bu haqda Turkiyadagi Turkiy tillar tarixi va madaniyati «TURKTAV» jamg‘armasi rahbari Omer Nizamettin Aykurt «Gazeta.uz» muxbiri bilan suhbatda ma’lum qildi.

20 may kuni forum doirasida «TURKTAV» jamg‘armasi va O‘zbekiston Turizm va madaniy meros vazirligi o‘rtasida hamkorlik to‘g‘risida memorandum imzolandi. Қўлёзмаларнинг asl nusxalari «Ipak yo‘li» Turizm va madaniy meros universitetining kutubxonasiga topshirildi.

Omer Nizamettin Aykurtнинг so‘zlariga ko‘ra, Usmonlilar imperiyasining tarixini o‘rganish orqali o‘zbek olimlari O‘zbekiston tarixiga oid bir qator hujjatlarni tiklashlari mumkin bo‘ladi.


Ushbu loyiha doirasida Turkiya arxivlaridan Buxoro, Qo‘qon va Xorazm xonliklariga tegishli hujjatlar topildi. Turk dunyosi madaniy merosini ayirboshlash yuzasidan ushbu arxiv hujjatlari katta ahamiyatga ega, deydi turkiyalik mutaxassis.

«Ayni vaqtga qadar jamg‘arma tomonidan 55 ming elektron qo‘lyozma hujjatlar raqamlashtirilgan. Usmonlilar davlatining olti asrlik hukmronlik davrida o‘zi bevosita aloqador bo‘lgan mamlakatlarning geografiyasi va tarixiga oid millionlab hujjatlar to‘plangan», — dedi turkiyalik mutaxassis.

«Bugungi kungacha yetib kelgan bu hujjatlar Turkiya arxiv fondlarida saqlanmoqda va ularning soni millionlarni tashkil etadi. Unda Usmonlilar imperiyasi tarkibida bo‘lgan va bugungi kunda mustaqillikka erishgan qariyb 40 davlat, shuningdek, XV-XX asrlarda Yaponiyadan Amerikaga qadar mavjud bo‘lgan yuzlab mamlakatlar tarixiga oid hujjatlarni o‘z ichiga oladi. Arxivda ushbu davlatlarning XX asrgacha bo‘lgan tarixini yoritib turuvchi hujjatlar mavjud», — dedi «TURKTAV» jamg‘armasi rahbari.

Ta’kidlanishicha, turkiy arxiv fondlarida tarixiy Turkiston xonliklarining farmonlari, o‘zaro munosabatlari, shuningdek, atrofdagi davlatlar va bevosita yoki bilvosita Usmonlilar davlati bilan munosabatlariga oid minglab hujjatlar mavjudligi shubhasiz.

Ushbu materiallarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

  • xonliklarning o‘z ichki dinamikasi doirasidagi kurash;
  • o‘sha davrning eng muhim musulmon davlati bo‘lgan Usmonli davlatini o‘zini mustahkamlash maqsadida xalifalik kuchi bilan qo‘llab-quvvatlashga urinishlari;
  • elchixona delegatsiyalari tomonidan yuborilgan maktublar va Usmonli imperiyasining yuqori martabali rahbarlaridan ushbu xatlarga javob sifatida yozilgan maktublar;
  • elchixona delegatsiyalari tomonidan so‘ralgan harbiy yordam va to‘p (qurol) ustalarini jo‘natish;
  • elchixona delegatsiyalarini joylashtirish, sovg‘alar, ma’muriy xarajatlar, tomoshabinlar, mukofotlar;
  • Turkistonlik ziyoratchilar uchun ziyorat yo‘llari xavfsizligini ta’minlash;
  • turkiy ziyoratchilarni Makka va Madina shaharlarida ziyorat qilishlari uchun joylashtirish, shuningdek, kambag‘al ziyoratchilarni qaytarish xarajatlari;
  • so‘ralgan kitoblarni Turkiston madrasalariga jo‘natish;
  • Turkiston aholisini, xususan, Usmonlilar hududida yashovchi o‘zbeklarni ko‘chirish bo‘yicha operatsiyalar, jumladan, Usmonli fuqaroligini olganlarni kommunizatsiyadan chiqarish operatsiyalari;
  • Usmonli ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan o‘zbek talabalari, ularga sharoit yaratish haqida;
  • Usmonlilar imperiyasi hududida yashovchi o‘zbeklar tomonidan yaratilgan fondlar, bu fondlarni boshqarish, ular amalga oshirgan faoliyat;
  • Usmonlilar ma’muriyati hurmat qilgan o‘zbek ulamosi — uning ruhoniylari va o‘g‘illari soliq va shunga o‘xshash majburiyatlarni to‘lashdan ozod qilingan.

Ta’kidlanishicha, bunday hujjatlar Usmonlilar arxivining farmon to‘plamlaridandir. Turkiyaning 1923 yildan keyingi davriga oid hujjatlar saqlanadigan Respublika arxivlarida O‘zbekiston bilan 1991 yildan so‘ng o‘rnatilgan siyosiy-diplomatik munosabatlar doirasida savdo, madaniyat va ta’lim sohalarida hamkorlik shartnomalari bo‘yicha hujjatlar mavjud.

«Turk dunyosi madaniy merosini ayirboshlash missiyasini o‘z faoliyatining muhim qismi deb bilgan jamg‘arma uchun ushbu arxiv hujjatlari katta ahamiyatga ega», — deya ta’kidladi jamg‘arma rahbari.