Xalqaro Amnesty International inson huquqlari tashkiloti 2021 yil uchun «Zamonaviy dunyoda inson huquqlari» hisobotini e’lon qildi. Mualliflar tomonidan dunyodagi voqealar tanqidiy baholandi va kelgusi yilda inson huquqlari bilan bog‘liq vaziyat sezilarli darajada yaxshilanishi uchun hech qanday shart-sharoit qayd etilgani yo‘q, deya taxmin qilindi.
2021 yil pandemiyadan shifo va tiklanish yili bo‘lishi kerak edi, ammo bu o‘nlab yillar davomida yanada tengsizlik va beqarorlikni keltirib chiqardi, dedi tashkilot bosh kotibi Anes Kallamar.
«Badavlat davlatlar vaksina sohasidagi muvaffaqiyatlaridan xursand bo‘lar ekan, ularning vaksina bo‘yicha keng tarqalgan millatchiligi sababli yil oxirigacha dunyo aholisining yarmidan ko‘prog‘igina qisman emlandi yoki emlanmagan», — dedi u. O‘tgan sentabrda Amnesty rivojlangan mamlakatlarda yarim mlrd dozadagi vaksinalar ortiqcha ekanligini aniqladi, bu eng kam emlangan bir qancha mamlakatlarni to‘liq emlash uchun yetarli, dedi Kallamar.
«Muddati o‘tgan va tashlab yuborilgan dozalar dunyoda axloqiy me’yorlar yo‘qolgani, dunyoning adashganiga dahshatli dalil bo‘ldi. Kompaniyalar menejmenti va sarmoyadorlari o‘zlarining o‘ta yuqori foydalarini hisob-kitob qilar ekan, emlashni kutayotgan odamlarga kutish kerakligi aytildi. Va o‘lish», — deb yozdi tashkilot rahbari. Vaksina ishlab chiqaruvchilar o‘z bilimlari va texnologiyalarini kam daromadli mamlakatlar bilan baham ko‘rishdan o‘jarlik bilan bosh tortgani vaksinalarga erishishda tengsizlikni kuchaytiradi, dedi u.
Koronavirus pandemiyasi davrida yangi mojarolar yuzaga keldi va eski, hal etilmagan mojarolar chuqurlashdi. Afg‘oniston, Burkina-Faso, Isroil/Falastin, Yaman, Liviya, Myanma, Efiopiya kabi davlatlarda mojarolar xalqaro inson huquqlari va insonparvarlik qonunlarining ommaviy ravishda buzilishiga olib keldi.
«Xalqaro hamjamiyat kamdan-kam hollarda zarur javob qaytardi, juda kam holatlarda adolat qaror topdi va aybdorlar javobgarlikka tortildi», — deyiladi bayonotda. Misol tariqasida Afg‘onistondagi vaziyatni keltirish mumkin, deb hisoblaydi Amnesty International tashkiloti rahbari: «Ushbu mamlakatda barcha xalqaro kontingentlar olib chiqib ketilib, hukumat qulaganidan va hokimiyatga „Tolibon“ kelganidan so‘ng, inson huquqlari va demokratik qadriyatlar birinchi aflarda himoya qilgan afg‘on ayollari va erkaklari taqdir hukmiga tashlab qo‘yildi».
Ko‘pgina davlatlar muhojirlar va qochqinlarni o‘z hududlariga yetib borishlariga to‘sqinlik qilib, ularning o‘z-o‘zidan kelishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali ularni himoya qilish majburiyatlaridan qochishmoqda. Chiqarib yuborish taktikasi, jumladan, yangi keskinlik o‘choqlarida, masalan, Belarus va Yevropa Ittifoqi, shuningdek, AQSh-Meksika chegaralarida odatiy holga aylandi, dedi Anes Kallamar.
U, shuningdek, BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha yillik COP-26 konferensiyasi natijalarini tanqid qildi: «Ikki haftalik muzokaralar tomonlarning xudbinligi tufayli izdan chiqdi va xiyonat bilan yakunlandi. Davlatlar hukumati halokatli isishning oldini olish choralari bo‘yicha kelisha olmagan holda o‘z xalqlariga xiyonat qildi».
«Biz mas’uliyatni, inson huquqlari uchun javobgarlikni o‘z zimmamizga olishimiz va birgalikda har birimizning huquqlarimiz istisnosiz, barchamiz manfaati uchun hurmat qiladigan global boshqaruvni talab qilishimiz kerak», dedi Anes Kallamar.
Dunyoda so‘z erkinligi haqida
Hisobotda aytilishicha, 2021 yilda kamida 67 davlat so‘z, uyushmalar va yig‘ilishlar erkinligini cheklovchi yangi qonunlar qabul qildi.
Shu bilan birga, inson huquqlari bo‘yicha ekspertlar va tergovchi jurnalistlarni o‘z ichiga olgan «Pegasus loyihasi» tergovining muvaffaqiyati hukumat tanqidchilari va huquq himoyachilari ustidan nazoratni ochib berdi va muxolifatni yo‘q qilish uchun qo‘llanilgan yashirin taktikaga oydinlik kiritdi, deydi tashkilot. Noyabr oyida AQSh sudi WhatsApp messenjerining Pegasus josuslik dasturlarini ishlab chiqaruvchi NSO Group kompaniyasiga qarshi da’vosi bo‘yicha qaror chiqardi, bu sud ma’lumotlarini oshkor qilishda muhim bosqich bo‘ldi, deyiladi xabarda.
Yil davomida yetakchi texnologiya kompaniyalari ham ma’lumotlarni himoya qilish va maxfiylik qoidalarini buzganliklari uchun eng katta jarimaga tortildi: Amazon uchun 746 million yevro; 225 million yevro — WhatsApp; 6,34 million yevro — Grindr, deya qayd etdi Amnesty.
O‘zbekistonda inson huquqlari bilan bog‘liq vaziyat
Hisobotda aytilishicha, mamlakat paxta sanoatida majburiy mehnatga barham berishda katta yutuqlarga erishgan. «Qiynoqlar va shafqatsiz munosabatning boshqa shakllarini qo‘llashning ayrim kafolatlari» paydo bo‘ldi, xususan, BMT tavsiyalariga muvofiq Jinoyat kodeksiga qiynoq tushunchasi kiritildi, Ombudsman huzurida jazoni ijro etish muassasalari va boshqa yopiq muassasalarni kuzatib borish bo‘yicha mustaqil ravishda jamoatchilik guruhlari tuzildi, deya qayd etdi Amnesty.
Bular bilan bir qatorda, tashkilot ayrim sohalarda yaxshilanish yo‘qligini qayd etadi. Xususan, «mamlakatda so‘z, uyushmalar va tinch yig‘ilishlar erkinligi huquqlariga nisbatan qattiq cheklovlar saqlanib qolgan».
Jinoyat kodeksiga fikr bildirish borasida kiritilgan o‘zgartirishlar quyidagicha ta’riflanadi: «Tuhmat va haqoratga doir moddalar, shuningdek, «diniy ekstremizm, separatizm va fundamentalizm g‘oyalarini o‘z ichiga olgan materiallar»ni tayyorlash va tarqatish haqidagi noaniq mazmundagi moddalar saqlanib qolgan. Mart oyida prezidentni haqorat qilish besh yillik qamoq jazosi bilan jazolanadigan jinoyatga aylandi».
«OAV o‘z-o‘zini senzura qilishga o‘tishdi va tobora kuchayib borayotgan cheklovlar, jumladan, qonunchilik cheklovlari ostida ishladi… Jinoiy ishlar, jarimalar va hukumat tanqidchilarining (odatda bloggerlar) qamoqqa olinishi qo‘rqitish vositasi bo‘lib xizmat qildi», — deyiladi hisobotda. Xabarda misol tariqasida blogerlar Otabek Sattoriy (tuhmat va tovlamachilikda ayblangan) va Valijon Kalonov (prezidentni haqorat qilgani va tuhmat qilgani uchun hibsga olingan, sud-tibbiy ekspertiza tomonidan «ruhiy nosog‘lom» deb topilib, majburiy davolashga jo‘natilgan) keltiriladi.
Tashkilotning qayd etishicha, 2021 yilda 2000 dan ortiq odam tinch diniy e’tiqodlari tufayli panjara ortida qolgan. Hisobotda «keng tarqalgan» ayollarga nisbatan zo‘ravonlik bilan bog‘liq vaziyatda biron bir o‘zgarish ko‘rsatilmagani ham qayd etilgan.
Qiynoqlar va boshqa shafqatsiz muomalalarga kelsak, hisobotda aytilishicha, inson huquqlari bo‘yicha mustaqil ekspertlar institutsional muammolar hal etilmagani, qamoqdagi qiynoqlar hamma joyda qo‘llanilgani, garchi u kamroq ma’lum bo‘lsa ham, qo‘llanilganidan xavotir bildirishda davom etganini bildirishda davom etayotgani keltirilgan. Nishon, Taxiatosh, Denov va Samarqand viloyatida qamoqda o‘lim holatlari oshkor qilingan.
