Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti rektori Alisher Umarov, TDPUning O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti kafedrasi mudiri Valeriy Xan va Madaniyat vazirligining Investitsiyalarni jalb qilish va madaniy turizmni rivojlantirish boshqarmasi bosh mutaxassisi Gulasalxon Saidmavlonova «aql markazlari» nima va ular rivojlangan mamlakatlarda qanday rol o‘ynashi haqida maqola yozishdi.
«Aql markazlari» nima uchun kerak bo‘ldi?
Biz raqamli inqiloblar va yangi dunyo tartibi qurilayotgan, yangi muammolar va tahdidlar paydo bo‘layotgan davrda yashayapmiz. Dunyo tobora mavhumlashib bo‘lib bormoqda. Bu global ta’sir ko‘rsatuvchi masalalarga, masalan, COVID-19 oqibatlari yoki Qo‘shma Shtatlardagi ma’muriyatning o‘zgarishiga va har bir inson uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan savollarga ham tegishli: 10 yildan so‘ng bugungi kunda dolzarb bo‘lgan kasblar kerak bo‘ladimi? Kim ishonchli va aniq javob beradi oladi?
Amaldagi hukumatlar, korporatsiyalar, partiyalar va siyosatchilar ma’lumotlarning qor ko‘chkisi kabi ko‘payib borishi sababli tez va bir vaqtning o‘zida samarali qaror qabul qila olmaydilar. Davlat arboblari, siyosatchilar va siyosiy partiyalar haqida gap ketganda, ular juda ko‘p vaqtni talab qilishi mumkin bo‘lgan chuqur va puxta tahlil qilish zaruriyati hamda axborot va voqealarga har kuni tezkor javob qaytarish zaruriyati «iste’mol qaychisi» o‘rtasida turadilar.
Siyosatchilar o‘z faoliyatini quradigan vaqt oralig‘i saylov muddati bilan belgilanadi; boshqacha qilib aytganda — keyingi saylov kampaniyasigacha. 2003 yilda Gerxard Shrederning kanslerlik idorasi rejalashtirish bo‘limining sobiq rahbari Volfgang Novak siyosatda «kelajakka yo‘naltirilgan fikrlashning qashshoqlashuvi» haqida gapirgan edi.
Turli darajadagi davlat va siyosiy tuzilmalar maqbul siyosiy qarorlarni qabul qilish va mutaxassislarning ilmiy asoslangan tavsiyalari asosida uzoq muddatli faoliyat ko‘rsatmalarini izlash uchun tobora ko‘proq «fikrlar fabrikasi»ga (think tanks) murojaat qilishmoqda. Bugungi kunda, hatto hukumatlar ham o‘zlarining ma’muriyatlarining iqtisodiy bashoratlariga emas, think tanks tavsiyalariga suyanadilar. Bunda sayyoramizning aql markazlari mamlakat, siyosiy partiyalar va jamoatchilik uchun g‘oyalar ta’minotchisidirlar.
«Think tanks» («aql markazlari», «aql trestlari», «fikrlar fabrikalari») — bu xususiy manbalar yoki davlat tashkilotlari tomonidan moliyalashtiriladigan, amaliyotga yo‘naltirilgan ekspert-tahliliy institutlar va markazlar bo‘lib, ularning asosiy vazifalari tadqiqot, dalillarga asoslangan sharhlar, muayyan ijtimoiy va siyosiy ahamiyatga molik mavzular hamda loyihalar bo‘yicha tavsiyalar va tahlillardir.
Eng kuchli aql markazlari sanoati rivojlangan mamlakatlarda joylashgan. Ularning yordami bilan ushbu mamlakatlarning rivojlanishi eng yaxshi trayektoriyalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bugungi kunda dunyoning 180 dan ortiq mamlakatlarida 7000 ga yaqin aql markazlari mavjud bo‘lib, ularning aksariyati AQSH, G‘arbiy Yevropa, Hindiston, Xitoy, Rossiya, Yaponiyada joylashgan.
Aql markazlari jamiyatdagi jarayonlarga va davlatning siyosiy tuzilmalariga bevosita ta’sir ko‘rsatishidan kelib chiqib, ekspert va tahlil markazlari sohasidagi yetakchi ekspert Jeyms Makgann ularni siyosiy qarorlarni qabul qilishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan qonunchilik, ijro etuvchi, sud hokimiyati va OAVdan keyin «beshinchi hokimiyat»ga tenglashtiradi.
Nega bo‘lmasin? Agar yigirmanchi asrning ikkinchi yarmi va hozirgi asrni oladigan bo‘lsak, unda global va mahalliy ko‘plab muhim siyosiy qarorlar ortida aql markazlari turibdi. Qo‘shma Shtatlardagi zamonaviy siyosiy adabiyotga murojaat qilishning o‘zi kifoya: unda siz u yoki bu Amerika ma’muriyati qarorlari qanday tayyorlangani jarayoni va bunda tahlil markazlari qanday rol o‘ynagan, siyosatda, iqtisodiyotda va xalqaro maydonda qanday oqibatlarga olib kelgani bilan deyarli qadam-baqadam tanishasiz.
Bitta bosh yaxshi, bir nechta esa — yaxshiroq
«Aql markazi» atamasi birinchi bo‘lib 19−20-asrlarning boshlarida «miya» so‘zi uchun britancha jargon sifatida paydo bo‘lgan. Ikkinchi Jahon urushi paytida u Qo‘shma Shtatlarning harbiy jargoniga kirib, «fikrlash uchun himoyalangan xonalar» («tanklar» so‘zining kelib chiqishi ham shundan) degan ma’noni anglatgan, unda generallar va fuqarolik mutaxassislari, dushman josuslaridan germetik himoyalangan holda harbiy harakatlarni tinchgina muhokama qilishlari va tegishli qarorlar qabul qilishlari mumkin bo‘lgan.
Keyinchalik, ushbu atamaning mazmuni butunlay o‘zgartirildi. Gap bugun hech kim tanklarda o‘tirmasligida ham emas. Ikkinchi jahon urushidan farqli o‘laroq, zamonaviy tahlil markazlari qaror qabul qilmaydi. Ularda mumkin bo‘lgan yechimlar va ularning oqibatlari ishlab chiqiladi, tahlil qilinadi va baholanadi. Bu qaror qabul qilish markazlari emas, balki tahlil markazlaridir.
Faqatgina 50 yillarning oxiriga kelib, ushbu atama ijtimoiy ahamiyatga ega (siyosiy, iqtisodiy va h.k.) muammolarni hal qilish uchun maslahat va g‘oyalar beradigan intizomlararo tuzilishga ega ilmiy-tadqiqot muassasalari yoki mutaxassislar guruhlarini bildiruvchi tushuncha sifatida ishlatila boshlandi.
«Aql markazlari» paydo bo‘lishidan oldin ularning zamonaviy ko‘rinishida idoraviy kengashlar, siyosiy va iqtisodiy maslahatchilar, hukumatlar huzuridagi axborot-tahlil markazlari va boshqalar mavjud edi. Ular tomonidan berilgan konsultatsiyalar yopiq ma’ruzalar shaklida taqdim etilgan (ular bugun ham XDFU shaklida mavjud: xizmat doirasida foydalanish uchun).
Xizmat doirasida foydalanish uchun — mansabdor shaxslar uchun ma’lumot. Xo‘sh, nima uchun buni xalq bilmasligi kerak?
Biroq, hukumat qoshidagi tahlil markazlari jiddiy kamchilikka ega edilar: hukumat harakatlariga yashirinmagan sodiqlik, amaldagi siyosatni tanqidiy tushunishning past darajasi va buning natijasida cheklangan tavsiyalar to‘plami (ularda ushbu siyosatni tubdan o‘zgartirish uchun tavsiyalar prinsipial berilmas edi).
Ertami-kechmi dunyoning barcha mamlakatlarida bunday tavsiyalar FIKining (foydali ish koeffitsiyenti) pastligi har qanday qaror va har qanday siyosatni tanqidiy baholashga qodir bo‘lgan kuchli intellektual salohiyatga ega mustaqil markazlarni yaratish zaruriyatini keltirib chiqarardi. Aniq tashxis, manfaatlardan qat’iy nazar, qimmatlashdi va unga bo‘lgan talab kuchaydi. Bu xuddi tibbiyotda bo‘lgani kabi: aniq va to‘g‘ri tashxis bo‘lmasa (qanday bo‘lishidan qat’iy nazar), to‘g‘ri muolaja ham bo‘lmaydi va demakki, tuzalish ham bo‘lmaydi.
Hukumat qarorlarini baholash uchun buyurtmachilar nafaqat moliya kompaniyalari va muxolifatdagi siyosiy partiyalar, balki hukumat tuzilmalarining o‘zi ham bo‘lib, nafaqat ularning siyosatini qo‘llab-quvvatlash, balki ularni tanqidiy tahlil qilish uchun ham xizmat qilishgan. Shunday qilib, hukumatning o‘zi o‘z faoliyatining betaraf tahlilini buyurtma qilib, o‘ziga qarama-qarshilik yaratardi.
Bu davlat organlari bekinmachoq yoki sukut saqlash o‘ynamaydigan, ammo jamiyat oldidagi mas’uliyatini hiq siladigan demokratik jamiyatda bo‘lishi mumkin va hatto zarur bo‘lib qoldi. Albatta, rivojlangan mamlakatlarda ham bu kabi markazlar ideal emas — korporatsiyalar, o‘zlarining farovonliklari jamoatchilik farovonligidan muhimroq bo‘lgan siyosatchilar va davlat arboblari bor, ular ijtimoiy ahamiyatga ega ma’lumotlarni ommadan yashirishadi, ammo shuning uchun ham jamoatchilik muammolarini ko‘taruvchi va ochiq gapiruvchi «aql markazlari» mavjud.
Think tanks sof akademik institutlardan farqli o‘laroq, ilm-fan va jamiyatni bir-biriga bog‘lab turadi yoki Qo‘shma Shtatlardagi «aql markazlari» haqidagi kitobda ta’kidlanganidek, «Ushbu muassasalar ko‘pincha davlat va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi siyosatni aniqlashtiruvchi hamjamiyat va akademik hamjamiyat orasidagi ko‘prik vazifasini bajaradi. Ular amaliy va asosiy tadqiqotlarni siyosatchilar va jamoatchilik uchun tushunarli, ishonchli bo‘lgan tilga tarjima qiluvchi mustaqil ovoz sifatida jamoat manfaatlariga xizmat qiladi».
Mustaqil ekspert-tahlil markazlarining paydo bo‘lishiga, shuningdek, yopiq tavsiya beruvchi idoraviy markazlar sababli muhim ma’lumotlarning boshqa bo‘limlarga, jamoatchilikka yetkazilmasligi, yopiq holda qolishiga olib kelganligi ham turtki bo‘ldi va bu jamiyat uchun jiddiy oqibatlarga olib keldi.
Vaqt o‘tishi bilan «aql markazlari» siyosiy elitaning tegirmoniga aylandi. Ko‘plab tahlilchilar yetakchi siyosatchilarga, prezident ma’muriyatining mas’ul a’zolariga, va aksincha, ko‘plab siyosatchilar ish faoliyatlarining so‘ngida professorlar, maslahatchilar va yetakchi aql markazlarining faxriy a’zolariga aylanishdi.
Bizda «aql markazlari» bormi?
Uzoq vaqt davomida mamlakatda analitika (tahlil)ning holati aytarli yaxshi emas edi. Bunga ta’lim va malakali kadrlar tayyorlash darajasi, ochiq yoki yopiq senzura, taqiqlangan mavzularning mavjudligi, nashrlar ustidan nazorat, oldindan belgilab qo‘yilgan tadqiqotlar va amaldagi hukumat siyosatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilganlik, xorijiy tashkilotlar bilan aloqalarning cheklanganligi, yuqori hokimiyat organlari oldida hisobdorlik, ishonchli empirik ma’lumotlarning yetishmasligi, ish haqining pastligi, xodimlar almashinuvi va aqliy salohiyatning yetishmasligi o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Dunyo miqyosidagi aql markazlarining eng nufuzli reytinglarini tuzuvchi Pensilvaniya universiteti dasturi (The Global Go-To Think Tanks Index) ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda think tanks deb tan olingan 12 ta tahlil markazlari mavjud.
Bular davlat tashkilotlari — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti (ISRS), Prezident administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (CER), Oliy Majlis huzuridagi Qonunchilik va parlament tadqiqotlari instituti, strategik tahlil va prognozlash oliy maktabi, Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi (sobiq Fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti — FJSHMQMI), «Siyosiy tadqiqotlar markazi» (CPS), «Taraqqiyot strategiyasi» markazi, «Tahlil» ijtimoiy tadqiqotlar markazi, shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlari — Iqtisodiy rivojlanishni targ‘ib qilish markazi (CED), «Bilimlar karvoni», «Ma'no» tadqiqot tashabbuslari markazi va boshqalar.
Ushbu markazlarning hech biri, 2019 yil tahlillariga ko‘ra, dunyoning eng yaxshi 175 ta tahlil markaziga yoki AQSH tashqarisidagi eng yaxshi 155 ta markazning reytingiga kirmagan. Markaziy Osiyo va Kavkaz mamlakatlaridagi eng yaxshi markazlarning ro‘yxatiga 63ta tashkilot kirdi. Ro‘yxatga O‘zbekistondan atigi 4 ta markaz kirgan: CER (10), CPS (22), ISRS (26), Tahlil Ijtimoiy tadqiqotlar markazi (33).
2017 yil yakunlari bo‘yicha O‘zbekistonning «Taraqqiyot strategiyasi» markazi «2017 yilning eng yaxshi yangi aql markazi» nominatsiyasi bo‘yicha eng yaxshi elliktalikka kirdi.
Qanday qilib yaxshi tomonga o‘zgarish mumkin?
Bizda tahlil markazlari bor va ularning soni ko‘payishi mumkin, ayniqsa, mamlakat prezidenti aql markazlariga urg‘u berganidan so‘ng. Ammo ularning sifati ta’minlanadimi? Bizning markazlarimizning xalqaro reytingda ko‘tarilishlariga, pirovardida, mamlakatning axborot-tahliliy makonida o‘z o‘rnini egallashiga to‘sqinlik qiluvchi bir qator to‘siqlar mavjud.
Birinchisi, qonunchilikning nomukammalligi. Bizda «aql markazlari» uchun alohida qonunchilik bazasi mavjud emas. Tahliliy maslahat sohasida ijtimoiy ilmiy tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash uchun me’yoriy-huquqiy bazani yaratish zarur.
Zamonaviy dunyoda raqamlashtirish va kichik shaharlar hamda hududlarning (viloyatlarning, tumanlarning) rivojlanishi ta’siri ostida yirik «aql ajdarlari»dan mobillik bilan mini-fikrlash markazlariga o‘tish tendensiyasi mavjud. Shuning uchun, ular tobora ko‘payib bormoqda.
Ikkinchidan, bizning «aql markazlarimiz»ning aksariyati davlat tomonidan ta’sis etilgan. FJSHMQMI singari o‘zini mustaqil deb biladiganlar ham aslida davlat tuzilmalari va davlat tomonidan ta’sis etiladi. Shuning uchun mavjud muammolarga nisbatan ularning tahlili va tavsiyalari davlatning qarashlaridan tashqariga chiqmaydi.
Bizda siyosiy partiyalar huzurida «aql markazlari» yo‘q, ammo bu butun dunyoda odatiy holdir. Partiyalar o‘z strategiyalarini qanday tuzishmoqda, ijroiya hokimiyati faoliyatiga, mamlakat siyosiy va iqtisodiy hayotidagi muhim voqealarga munosabati qanday?
2 fevral kuni mamlakat prezidenti siyosiy partiyalar rahbarlari bilan uchrashuvda partiyalarni va mamlakat parlamentini past tashabbuskorligi, «nomiga» ishlashning rasmiy tus olganligi va siyosiy partiyalarning ijro hokimiyati organlari bilan o‘zaro aloqasi past darajada ekanligi uchun tanqid qilgani bejiz emas. Shu o‘rinda bir masala ko‘ratilgan edi: «Nahotki, islohotlarni amalga oshirish uchun faqat prezidentning farmonlari va qarorlari qabul qilinishi zarur bo‘lsa?».
Ammo bu darajadagi muammolarni ko‘tarish uchun partiyalar huzuridagi tahliliy markazlar kerak, ularning tavsiyalari parlamentdagi partiyalar fraksiyalari orqali muhokama mavzusi bo‘lishi mumkin. Biz alohida siyosatchilar, deputatlar, bloggerlarning chiqishlarini ko‘ramiz, ammo dunyoning turli mamlakatlarida bo‘lgani kabi siyosiy partiyalarning «aql markazlari» bera oladigan tizimli tahlillar mavjud emas.
Turli xil jamoat va davlat fondlari qoshida tegishli markazlar mavjud emas. Ular nafaqat siyosat va iqtisodiyot, balki ta’lim, madaniyat, barcha ijtimoiy hayot sohalarida kerak.
Bizning ba’zi markazlar — moliyaviy sabablarga ko‘ra — juda zaif, ekspertlar guruhlarini ta’minlashga qodir emas va keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib bora olmaydi va shuning uchun ular faqat o‘z rahbarlari uchun ovozni kuchaytiruvchi karnaylar xolos.
Uchinchidan, bizda asossiz ravishda yopiq ma’lumotlar va statistik ma’lumotlar juda ko‘p. U mamlakat milliy xavfsizligi bilan bog‘liq masalalardan tashqari iloji boricha to‘liq va ochiq bo‘lishi kerak. Noto‘g‘ri yoki bo‘lak statistik ma’lumotlar, boshqa muhim ma’lumotlar singari, siyosiy yoki iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda harakati sekin kuchga kiruvchi minaga o‘xshaydi.
To‘rtinchidan — har doimgidek kadrlar. Bizda tahlilchilar tarbiyalanadigan va o‘qitiladigan elitar o‘quv va ilmiy muassasalar yo‘q.
Bugungi kunda davlat har qachongidan ham mustaqil ekspertiza va diagnostikaga muhtoj. Bu vaqtni, pulni tejashga, strategik va taktik xatolarni minimallashtirishga va hukumat qarorlarini muhokama qilishda jamoatchilik fikrini jalb qilishga imkon bergan bo‘lar edi.
Hech kimga sir emaski, ba’zida u yoki bu loyihalar boshidanoq jiddiy xatolarni, vaqtni sarflashdan iborat bo‘ladi. Ularning erta aniqlanishi loyihani o‘z vaqtida to‘xtatishga yoki o‘zgartirishga, hukumat mablag‘larini behuda sarflamaslikka, vaqtni, moliyaviy va inson resurslarini tejashga imkon berardi.
Ammo bizning ko‘plab amaldorlarimiz ma’lum loqaydlik, korporativ «etika» bilan ajralib turadi: uydagi gapni ko‘chaga chiqarmaydi. Bu amalda nimani anglatadi? Boshqarma boshliqlari noto‘g‘ri qaror qabul qilishadi, hujjatni ishlab chiquvchilar buni bilishadi, lekin ular jim turishadi — axir, aks holda, savol tug‘iladi: shu paytgacha qayerda edingiz? Va aynan shu yerda «o‘tib ketadi» iborasi kuchga kiradi. Boshqarmalar mutaxassislari buni 2−3 yildan keyin aniqlaydilar, ammo ular jim turishadi, gapni tashqariga chiqarishdan qo‘rqishadi, chunki hech kim ishidan ayrilishni istamaydi.
Xato loyihani moliyalashtirish davom etadi va to‘satdan, 5 yildan so‘ng u barbod bo‘ladi. Bu birinchi zilziladayoq qulab tushgan noto‘g‘ri qurilgan ko‘p qavatli binoga o‘xshaydi. Bunga kim javobgar bo‘ladi? Kim sarflangan davlat pullarini qaytaradi?
Jamiyat ahamiyatiga ega zamonaviy, innovatsion loyihani amalga oshirish uchun qancha vaqt va mablag‘ kerak? Axir, keng ko‘lamli yechimlar narxi qulab tushgan uyning narxidan ancha yuqori. Va ularning oqibatlari yillar davomida sado berishi mumkin. Bu biz o‘zimizga ravo ko‘rmagan ahmoqlikdir — bunga vaqtimiz yo‘q.
Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin.
