So‘nggi paytlarda yangiliklarda ta’lim, sog‘liqni saqlash, bolalar bog‘chalari, gaz taqsimlash tarmoqlari, shahar ma’muriyati va h.k.larda mablag‘larni o‘zlashtirish va talon-taroj qilish to‘g‘risida xabarlar ko‘payib bormoqda — birgina shu yilning yanvar oyida bu kabi o‘nlab xabarlarga ko‘zimiz tushdi. O‘tgan yil davomida Davlat moliyaviy nazorati xizmati tomonidan katta miqdordagi — 246 milliard so‘mlik o‘zlashtirish holatlari aniqlandi! Odatda bunday holatlarning sababi mansabdor shaxslarning — joylardagi hokimiyat vakillari va davlat kompaniyalarining beparvoligi va shaxsiy manfaatdorligidir. Biroq, ehtimol, bundan ham ko‘proq zarar professionallik darajasining yetishmasligi va davlat boshqaruvining nomuvofiqligi tufayli kelib chiqayotgandir, balki, bundan yuqori darajani o‘rganib, aynan o‘sha yerdagi «ofat darajasini» baholash kerakdir.
O‘tgan yil oxirida iqtisodchi Yuliy Yusupov mening tezislarimni qo‘llab-quvvatlab, O‘zbekistonda xususiy mulkni himoya qilish bilan bog‘liq keng ko‘lamli muammolarga e’tibor qaratgan maqolalarimdan biriga ijtimoiy tarmoqlarda bergan izohidan so‘ng, parlamentning Qonunchilik palatasining ba’zi deputatlari ushbu dalillarga keskin munosabat bildirishdi. Deputatlardan biri maqoladan «bugungi kunda davlat eng korrupsiyalashgan organ degan taassurot kelib chiqadi» deb yozgan.
Ming afsuski, bu shunchaki «taassurot» emas, balki O‘zbekistonga investitsiya jalb qilishga halaqit beradigan ko‘rinib turgan fakt.
Faqatgina 2019−2020 yillarda va 2021 yil yanvarida davlat majoritar aksiyalar paketi egasi sifatida qilgan hatti-harakatlari va hukumat qarorlari tufayli mahalliy kompaniyalarning minoritar aksiyadorlariga yetkazilgan zarar kamida 1,49 trillion so‘mni tashkil etdi (hisoblash metodologiyasi quyida keltirilgan).
Va bu faktlar talon-taroj, jinoiy fitna yoki boshqa turdagi jinoyatlarga taalluqli emas (har holda, odamning shunga ishongisi keladi) — ularning barchasi hukumat qarorlari, Prezident farmonlari va qarorlari, kompaniyalar aksiyadorlari umumiy yig‘ilishlarining qarorlari va boshqa zarur hujjatlar bilan asoslangan.
Kapital bozori rivojlanishi, mulkchilik huquqi instituti, mamlakat investitsion muhitining rivojlanishining bu kabi fojeali zarbaga uchrashi sababi — kompaniyalar va hujjatlar loyihalarini tayyorlovchi vazirliklar / boshqarmalar rahbariyatining oddiy bozor tushunchalariga ega emasligi, bozor va iqtisodiyotning umumiy qonunlari bilan bir qatorda o‘zimizning «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi, «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida"gi qonunlarni bilmasliklarida bo‘lgandek tuyuladi.
Bundan tashqari, bunday qarorlar Prezidentning 2020 yil 19 maydagi «Davlat huquqiy siyosatini amalga oshirishda Adliya organlari va muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi farmoniga zid, unda 2020 yil 1 iyuldan boshlab xo‘jalik boshqaruvi vakolatiga kiruvchi masalalarni va korporativ munosabatlarni ikkilamchi qonunchilikni qabul qilish yoki ma’muriy usullar orqali tartibga solish taqiqlanadi.
Minoritar aksiyadorlarning mulk huquqlarini himoya qilish muammosi nimada?
Keling, dekabr-yanvar oylari uchun bir nechta misollarni ko‘rib chiqaylik.
«O‘zbekgeofizika» AJ o‘z kapitalini 3,7 barobardan ziyod oshirib, qariyb 159 milliard so‘mlik yangi aksiyalar chiqarishga qaror qiladi. Barcha aksiyalar Davlat aktivlarini boshqarish agentligi (DABA) foydasiga kompaniyaning O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi oldidagi (O‘TTJ) qarzini hisobdan chiqarish yo‘li bilan taqsimlanadi. Shu bilan birga, aksiyadorlik kapitali (ya’ni, bitim tuzish paytida bitta aksiyaga tushadigan sof aktivlarning qiymati) 3520 so‘mni (kompaniya 1957 yildan beri ishlab kelmoqda, ustav kapitalidan tashqari 700 mlrd so‘mga yaqin foyda olgan va bu foyda aksiyadorlarga tegishli, shu jumladan minoritar aksiyadorlarga ham) tashkil qilib turgan bir paytda joylashtirish har bir aksiya uchun 286 so‘mlik aksiyalarning nominal qiymati bo‘yicha amalga oshiriladi. Bitimdan keyin bu ko‘rsatkich 3520 so‘mdan 944 so‘mgacha pasayadi. Shunday qilib, har bir aksiya o‘zining balansidagi 2576 so‘mni yo‘qotadi va minoritar aksiyadorlarga yetkazilgan umumiy zarar 95,6 milliard so‘mni tashkil qiladi.
Ammo aksiyadorlar qanday qilib bunday qarorni qabul qilishlari mumkin edi? Nazarimda, bu yerda «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi qonunning 28, 40, 41, 58, 60-moddalari qo‘pol ravishda buzilgan. Bunday vaziyatda, DABA ushbu masala bo‘yicha ovoz berish huquqiga ega emas edi, chunki u bitimda manfaatdor tomon edi va qarorni minoritar aksiyadorlar qabul qilishi kerak edi.
Qoidabuzarliklarni oldini olish va bitimni minoritar aksiyadorlarning manfaatlarini hisobga olgan holda amalga oshirish mumkinmidi? Albatta! Agar biz bozor mexanizmlaridan foydalansak, ya’ni joylashtirishni bozor qiymatida yoki hech bo‘lmaganda sof aktivlar qiymatida baholasak va amalga oshirsak yoki bunday qarorga qarshi bo‘lgan minoritar aksiyadorlarga aksiyalarni bozor narxida yoki aksincha, unga qo‘shimcha mukofot bilan qayta sotib olishni taklif qilinsa, buning imkoni bor, shunda kamaygan hissa «faqatgina» 1,78 martani tashkil etgan bo‘lar edi. Yoki ushbu qaroroga qarshi chiqqan, rozi bo‘lmagan minoritar aksiyadorlarga aksiyalarni bozor narxida sotishni yoki unga premiya bilan sotishni taklif qilish mumkin.
Eng so‘nggi yo‘li esa, agar minoritar aksiyadorlarni ishontirishning iloji bo‘lmasa va kompaniya ushbu qarzlarni O‘TTJga to‘lay olmasa, bankrotlik jarayoni va aktivlarni sotish qonuniy yo‘llar bilan boshlanganda, aksiyadorlar o‘z ulushlarini mulkda yoki uni sotishdan tushadigan mablag‘larda olishlari mumkin edi.
Shunga o‘xshash yana bir misol. Olmaliq TMK davlatning kapitaldagi ulushini birinchi navbatda kapitalga «Kizilkumskiy fosforitnыy kompleks» MCHJdagi ulushni qo‘shish orqali 284 milliard so‘mga, keyin esa 1 trillion so‘mdan ziyod oshirmoqda. Minoritar aksiyadorlarga yetkazilgan zarar kamida bir necha yuz milliard so‘mni tashkil etadi, chunki har bir aksiya uchun kapital 243 ming so‘mdan 52 ming so‘mgacha kamaydi. Va yana kompaniyaning aksiyalari bozor qiymatida emas, balki nominalda baholanadi (shuni ta’kidlash kerakki, qo‘shilgan MCHJning mulki ham nominalda baholanadi, ammo OTMK aktivlari qiymati alohida bo‘linmaga qaraganda ancha yuqori).
Oldingi maqolada men «O‘zbekiston pochtasi» AJ uchun shunga o‘xshash bitimlarning yana bir turini keltirgan edim: kompaniya kapitaliga pul qo‘shadigan kompaniyalar ro‘yxati mavjud, ammo mohiyati yana bir xil — aksiyalar qiymati to‘plangan daromad va zararni hisobga olmagan holda va bozor bahosisiz, nominal bilan baholanadi.
Shuningdek, banklarga O‘TTJ kreditlarini ushbu banklarning aksiyalariga ayirboshlash va davlat tomonidan davlat banklarining jami 10 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ga kapitallashtirilganigi kabi boshqa holatlarni esga olish mumkin. Qo‘p xollarda aksiyalarning bozor qiymati nominal qiymatiga qaraganda pastroq bo‘lgan, bunda davlat rasman «ortiqcha to‘lagan», lekin banklarning xar bitta aksiyasiga to‘g‘ri keladigan kapital ancha yuqori bo‘lgan va minoritar aksiyadorlarga zarar yetkazilgan, qaror yana manfaatdor majoritar tomonidan qabul qilingan.
Afsuski, ushbu odatga aylangan amaliyot kapital bozorini rivojlantirish, investitsion muhitni yaxshilashga qaratilgan sa’y-harakatlarning muhim qismini qadrsizlantiradi, chunki potensial investorlar ushbu amaliyotdan noroziliklarini yashirmaydilar, bundanda achinarlisi davlat organlarining o‘z qonunlari va harakatlari o‘rtasidagi nomutanosibligi, hujjatlar iyerarxiyasiga hurmatsizlik, qaror yoki farmon yuqori maqomdagi hujjat — qonunga zid bo‘lsada, hanuzgacha ularning ijro etib kelinishidir.
Ko‘rinib turganidek, muammolar qonuniy yo‘llar bilan hal qilinishi mumkin bo‘lgan oddiy vaziyatlarda yuzaga keladi. Ha, davlat va kompaniyalar aksiyalarni sotib olish yoki sotib olingan aksiyalarni bozor narxida baholash va kompaniyaning kichikroq ulushini olish uchun pul sarflashlari kerak edi, biroq, bu pul aksiyadorlarga, aksariyati kompaniyalar ishchilari, nafaqaxo‘rlar va boshqalarga o‘tardi. Bu milliy boylikni o‘z fuqarolari va bozorni rivojlantirish istiqbollariga ishonadigan investorlar o‘rtasida shaffof ravishda taqsimlashning eng samarali usullaridan biri emasmi?
Mazkur tadqiqot metodologiyasi
Muallif 2019−2020 va 2021 yil yanvar oylari uchun 35 ta aksiyalar emissiyasini tanladi, unda davlat yoki davlatga tegishli kompaniyalar va tashkilotlar minoritar aksiyadorlarning ulushini bozor qiymatining o‘rniga nominal qiymatidan foydalanib, kamaytirgan holda kompaniyalarning ustav kapitalini oshirgan (barcha holatlarda nominal qiymati kompaniyaning keyingi chorak moliyaviy hisobotlariga ko‘ra kompaniyaning sof aktivlari qiymatidan past bo‘lgan va ko‘pincha «Toshkent» RFB AJ ma’lumotlariga ko‘ra olingan bozor qiymatlaridan bir necha baravar past bo‘lgan).
Ko‘p hollarda, ushbu qaror davlat ulushi bo‘yicha ovozlar hisobiga qabul qilingan, bu manfaatlar to‘qnashuvining aniq belgisi va bitimni «manfaatdor tomon bitimi» sifatida belgilash omili bo‘lib, tasdiqlangandan so‘ng manfaatdor (ya’ni davlat) aksiyador ovozlarini hisobga olmaslik kerak («Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi qonunning 60-moddasi).
Zarar minoritar aksiyadorlarning o‘z kapitalidagi ulushi (sof aktivlar miqdori) sifatida ularning aksiyalarini kamaytirish faktidan oldin va keyin hisoblab chiqilgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, har bir kompaniyadagi minoritarlar ulushiga oid aniq ma’lumotlar ochiq emas, shuning uchun hisob-kitoblar bilvosita manbalar — minoritarlar aksiyalarining so‘nggi ma’lum soni, aksiyadorlar yig‘ilishidagi minimal kvorum va boshqalar yordamida amalga oshirilgan. Xuddi shunday, emissiya ro‘yxatdan o‘tkazilgan paytdan boshlab ustav kapitali miqdorida noaniqliklar bo‘lishi mumkin, chunki emissiyaning to‘liq shakldagi barcha prospektlaridan ochiq foydalanish imkoni mavjud emas.
Ta’kidlash lozimki, ko‘plab emissiyalar bo‘ylab aniq parametrlarni, narxni aniqlash usulini va boshqalarni belgilash qiyin bo‘ldi, shuning uchun ular hisob-kitoblarga kiritilmagan, ammo katta ehtimol bilan mazkur emissiyalarni hisobga olgan holda, zarar miqdori ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, bunday emissiyalarning sezilarli hajmi oldingi 5−10 yil ichida yuz berishi mumkin edi.
Bundan tashqari, hisoblash shunga o‘xshash operatsiyalarning boshqa turlarini o‘z ichiga olmagan, masalan, baholash xulosalariga ko‘ra aksiyalarning haqiqiy bozor qiymati o‘nlab va yuz baravar yuqori aktivlarni kompaniyadan ularning balans qiymati bo‘yicha olib qo‘yilishi (misollar: «Toshkent mexanika zavodi» AJ, «Andijon Tajriba-Sinov zavodi» AJ, BGSK AJ, «O‘zbekgeofizika» AJ va boshqalar) yoki kompaniya daromadini minoritar aksiyadorlarga taqsimlamasdan uni tugatish (TTZ AJ, «O‘zqishloqxo‘jalikmash-xolding» AJ va boshqalar).
Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin.
