Bir yil oldin, men mulk huquqlarini himoya qilishning zaifligi muammosi va aktivlarning potensial hajmi yoki aktivlarni past narxlarda muomaladan chiqarish haqida maqola tayyorlagandim. Ammo biz hozirgi kunga qadar eng aniq vaziyatlarda ushbu muammoga to‘qnash kelishda davom etmoqdamiz.
Bu barcha tomondan iqtisodiy rivojlanish va mamlakatning raqobatbardoshligini oshirishning eng muhim elementlaridan biri sifatida tan olingan xususiylashtirishni jadallashtirish va mamlakatning investitsion jozibadorligini oshirish zarurligi to‘g‘risidagi doimiy muhokamalar fonida ro‘y berayotgani ayniqsa ayanchlidir.
Shunday sharoitda prezident farmoni darajasidagi bu kabi normativ-huquqiy hujjatlar chiqarilib, ular chet ellik investorlar qo‘rqadigan asosiy xatarlarni tug‘diradi: ularning investitsiyalari xavfsizlikdami? Ularning mol-mulki olib qo‘yilmaydimi? Ular biznesdan «siqib chiqarilmaydimi»?
Pochta aloqasini rivojlantirish to‘g‘risidagi hujjat, shubhasiz, muhim ahamiyatga ega va muhim maqsadlarni belgilaydi va albatta, ularni amalga oshirish uchun qo‘shimcha mablag‘ kerak. Aynan ushbu mablag‘ni jalb qilish usuli savollar tug‘diradi.
Davlat rahbarining 2020 yil 19 maydagi «Davlat huquqiy siyosatini amalga oshirishda Adliya organlari va muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi farmonida 2020 yil 1 iyuldan boshlab, xo‘jalik boshqaruvi organlari vakolatiga kiradigan masalalarni va korporativ munosabatlar qonunosti hujjatlarini qabul qilish yoki ma’muriy usullar orqali tartibga solinishi taqiqlanishi aytilgan. «Ma’muriy aralashuv» bo‘lmasa, kompaniyaga mablag‘ kirituvchi kompaniyalarning aniq ro‘yxati ko‘rsatilishini nima deb atash mumkin?
Pochta aloqasini rivojlantirish bo‘yicha muhokama qilinayotgan hujjatda yettita davlat banki va «O‘zbektelekom» AKdan 100 milliard so‘m mablag‘ jalb qilinishi taxmin qilinmoqda. Shuningdek, 2020−2024 yillarda davlat ulushi bo‘yicha dividendlar ham kompaniyada kapitallashtiriladi.
Shunday qilib, «O‘zbekiston pochtasi» AJning o‘zi shundoq ham ko‘p bo‘lmagan investorlarning nominal bo‘yicha hozirgi taxminan 14,12% ulushi yoki 2,2 mlrd so‘m 100 mlrd investitsiya kiritilganidan so‘ng 2%ga tushadi. Keyingi kapitalizatsiya bilan esa dividendlar yanada kamroq bo‘ladi.
Holbuki, ushbu kompaniyalarning hammasi, xuddi «O‘zbekiston pochtasi»ning o‘zi kabi, aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lib, davlatdan tashqari (O‘zmilliybank va AK «Xalqbank» dan tashqari) uchinchi tomon aksiyadorlariga ega. Ularning investitsiya bo‘yicha qarorlari «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi qonun bilan tartibga solinadi.
Ko‘plab savollar tug‘iladi: minoritar aksiyadorlarga kompaniyadagi ulushlarini saqlab qolishlariga imkon beriladimi? Aksiyalar qay yo‘l bilan — nominal yoki bozor bahosi bo‘yicha mustaqil baholash xulosasi bilan baholanadi (menimcha, faqat Markaziy pochta aloqasi binosi kompaniya kapitalining katta qismiga to‘g‘ri keladi, u 30 milliard so‘mdan kamroq baholanmoqda, butun mamlakat bo‘ylab esa yuzlab filiallari mavjud)? Dividendlarni kapitalizatsiya qilish bilan boshqa akiyadorlarga ham shunday imkoniyat beriladimi yoki kapitalizatsiya faqat davlat ulushida amalga oshiriladimi?
Va, eng muhimi, ushbu bitimga o‘zaro bog‘liq manfaatdor tomonlar bilan tuzilgan bitim sifatida qaraladimi, ya’ni, investitsiyalar va ushbu yangi aksiyadorlarni jalb qilish bo‘yicha ovoz berishda davlat ulushi bo‘yicha ovozlar hisobga olinadimi?
O‘ylashimizcha, qarorni minoritar aksiyadorlar qabul qilishi kerak, chunki aynan ularning manfaatlari xavf ostida. Davlat ular rad qila olmaydigan foydali taklif berishi yoki minoritar aksiyadorlarning ulushini real bozor narxida sotib olib, pochtani 100 foiz davlat kompaniyasiga aylantirishi lozim.
Axir shu qarorning o‘zini minoritar aksiyadorlarni asabiylashtirmaydigan to‘g‘riroq so‘zlar bilan qabul qilish mumkin edi. Masalan, Davlat mulkini boshqarish agentligiga ustav kapitalini ko‘paytirishni ko‘rib chiqish, aksiyadorlarga biznes-reja va yo‘l xaritasini taqdim etish, ularga o‘xshash sharoitlarda sarmoya kiritishni va o‘z aksiyalarini saqlab qolishni taklif qilish, mahalliy birja brokerlarini jalb qilgan holda fond birjasida aksiyalar IPO sini (birlamchi joylashtirish) o‘tkazish va boshqalarni tavsiya etish va h.k.
Aynan shu xatarlar va mahalliy hamda xorijiy minoritar investorlarning huquqlarini inobatga olmaslikning doimiy misollari mamlakatning investitsiya jozibadorligiga sezilarli darajada ta’sir qiladi.
Xalqaro amaliyotda bu kabi holatni tasavvur qilish qiyin. Bundan tashqari, aksariyat mamlakatlarda minoritar aksiyadorlarni himoya qilishning qo‘shimcha usullaridan foydalaniladi, masalan, minoritar aksiyadorlarga bozorda yoki undan yuqori narxda majburiy taklif, tag-along right huquqi (yirik aksiyadorning kapital operatsiyalarini faqat minoritar aksiyadorlar bilan birgalikda amalga oshirish majburiyati) va boshqalar.
Hujjat Kapital bozorini rivojlantirish agentligi bilan bozorni tartibga soluvchi organ sifatida, Moliya vazirligi bilan aksariyat banklarning aksiyadori sifatida, banklarga muntazam ravishda profillanmagan aktivlardan xalos bo‘lishni tavsiya qiladigan Markaziy bank bilan kelishilganmi yoki yo‘qmi bilmayman. Shubhasiz, har bir tashkilot boshqasidan ajralgan holda ish olib boradigan vaziyatda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish bo‘yicha aniq strategiyani amalga oshirish imkonsiz.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazarini ifodalamasligi mumkin.
