Britaniya muzeyi Samarqanddagi Shoti-Zinda majmuasiga tegishli bo‘lgan va yanvar oyida Londonning Xitrou aeroportida kontrabanda mahsuloti sifatida qo‘lga tushirilgan oltita koshin partiyasini O‘zbekistonga qaytaradi. Bu haqda 11 oktabr kuni The Guardian xabar berdi.
Qo‘shimcha hujjatlarda koshinlar sotish uchun mo‘ljallangan nusxalar sifatida keltirilgan. Ularni jomadonda olib kelgan odam ularni bir kun oldin Sharjada (BAA) sotib olganini aytgan. U hatto 315 dirhamlik (taxminan 70 funt) kvitansiyani ham taqdim etgan.
Koshinlar Buyuk Britaniya chegara xizmati vakillari tomonidan qo‘lga olinib, ularning haqiqiy yoshi, kelib chiqqan mamlakatiga aniqlik kiritish maqsadida Britaniya muzeyiga murojaat qilingan.
Karantin holatiga qaramay, Britaniya muzeyida dunyoning yetti mamlakati olimlari bilan maslahatlashuv kengashi tashkil qildi. Unda professor Jeyms Allan (Oksford universiteti), doktor Anvar Ataxodjayev (Samarqand), doktor Baxtiyor Bobojanov (Toshkent), professor Sheylu Bler (Boston kolleji), professor Robert Xillenbrand (Edinburg universiteti), Jolion Lesli va doktor Richard Makklari (York universiteti).), professor Charlz Melvill (Kembrij universiteti), doktor Jabroil Nokande (Milliy muzey, Eron), doktor Bernard O’Keyn (Qohira), doktor Andrey Omelchenko (Rossiya Davlat Ermitaji), doktor Bahar O‘zdemir (Anqaradagi Hoji Bayram Veli universiteti)lar ishtirok etdi.
Foto: Jon Uilyams, Britaniya muzeyi.
O‘zaro kengashdan so‘ng koshinlar XIII asr oxiri — XIV asr o‘rtalariga oidligi hamda Samarqanddagi Shohi-Zinda yodgorlik majmuasiga tegishli ekanligi aniqlandi. Shohi-Zinda yodgorlik majmuasida bir necha bor xususan 1996, 2000 va 2004 yillarda arxeologik qazish va tiklash ishlari amalga oshirilgan.
2004 yilda ishlar davomida ilgari majmuada mavjud bo‘lgan binolardan ham, saqlanib qolgan yodgorlik inshootlaridan ham me’moriy bezaklarning ko‘p sonli qismlari topilgan. Topilgan parchalar O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutiga, Samarqand shahar tarixiy-madaniy va me’moriy muzey-qo‘riqxonasiga, Samarqand shahri tarixi muzeyi jamg‘armalariga o‘tkazilgan.
Ushbu dalillar keltirilgach, koshinlarni import qiluvchi egalik huquqini talab qilmagan. Koshinlar musodara qilindi va keyinchalik O‘zbekistonga repatriatsiya qilish uchun Britaniya muzeyiga topshirildi.
Madaniyat vazirligi rasmiy murojaat olgandan so‘ng, Madaniy meros bo‘limidagi o‘zbekistonlik olimlar bilan birgalikda ushbu koshinlarning kelib chiqishini aniq joylarda o‘rganishni boshladi. Koshinlarning ma’lum bir yodgorlikka tegishliligini aniqlash uchun Samarqandga boradigan ishchi guruh tashkil etildi. Tadqiqotlar davomida koshinlar Xo‘ja Ahmad maqbarasi (XIV asrning ikkinchi yarmi), noma’lum maqbara (1360/61) me’moriy bezaklariga uslubiy yaqinligi aniqlandi, ammo me’moriy yodgorliklardan bezak parchalarining koshinlar bilan to‘liq mos kelishi hozircha aniqlanmadi. Ayni paytda koshinlarning ma’lum bir me’moriy yodgorlikka tegishli ekanligini aniqlash bo‘yicha ishlar davom etmoqda.
Foto: Jon Uilyams, Britaniya muzeyi.
Tadqiqotlar davomida koshinlar Xo‘ja Ahmad maqbarasi (XIV asrning ikkinchi yarmi), noma’lum maqbara (1360/61) me’moriy bezaklariga uslubiy yaqinligi aniqlandi, ammo me’moriy yodgorliklardan bezak parchalarining koshinlar bilan to‘liq mos kelishi hozircha aniqlanmadi. Ayni paytda koshinlarning ma’lum bir me’moriy yodgorlikka tegishli ekanligini aniqlash bo‘yicha ishlar davom etmoqda.
Madaniyat vazirligi ushbu koshinlarni 2020 yil dekabr oyida Britaniya muzeyida namoyish etishga rozi bo‘ldi. Yaqinda Britaniya muzeyi ham Madaniyat vazirligi huzuridagi Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi bilan O‘zbekistondan o‘g‘irlangan yoki sotilgan eksponatlarni aniqlash hamda ular yuzasidan maslahat berish bo‘yicha hamkorlik qilish to‘g‘risida memorandum imzoladi.
So‘nggi o‘n yil ichida Britaniya muzeyi Iroq, Afg‘oniston, O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarga 2500 dan ortiq buyumlarni qaytarishga yordam bergan. Masalan, 2017 yilda. Britaniya muzeyi Buxorodagi Chashmai-Ayub maqbarasidan o‘g‘irlangan koshinlarni aniqlash va muvaffaqiyatli olib kelishda yordam bergan edi. O‘zbekiston tergov organlari tomonidan tekshiruv o‘tkazilganidan so‘ng, ushbu o‘g‘irlikda ishtirok etgan shaxslar jazolandi. Hozirda ushbu koshin Toshkentdagi Davlat san’at muzeyida saqlanmoqda.
«O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi Britaniya muzeyi xodimlariga, shaxsan muzey direktori, doktor Xartvig Fisherga, Britaniya muzeyining Yaqin Sharq bo‘limi katta kuratori va arxeologi doktor Jon Simpson va boshqa olimlarga amalga oshirilgan ish uchun samimiy minnatdorlik bildiradi. Biz Britaniya muzeyi va Buyuk Britaniyaning huquqni muhofaza qilish organlari bilan artefakt meros ob’ektlarining noqonuniy savdosiga qarshi kurashish bo‘yicha o‘zaro hamkorligimizni yanada kuchaytiramiz», — deyiladi O‘zbekiston Madaniyat vazirligi xabarida.
O‘zbekistonning Buyuk Britaniyadagi elchisi Said Rustamov ham Britaniya muzeyi va Britaniya chegara xizmatiga minnatdorlik bildirdi. Uning ta’kidlashicha, tomonlar yodgorlik buyumlarining noqonuniy savdosiga qarshi kurashishda hamkorlikni davom ettiradi.
