S&P kredit reytingi nimani anglatadi?

5 iyun kuni S&P Global Ratings (S&P) xalqaro reyting agentligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi xalqaro kredit reytingi bo‘yicha navbatdagi hisobotini e’lon qildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston reytingi «BB-» darajada tasdiqlangan. Shuningdek, S&P agentligi O‘zbekiston bo‘yicha kutilmani «barqaror»dan «salbiy»ga o‘zgartirgan. Bundan avval, Fitch Ratings agentligi mamlakat suveren reytingini «BB-» (barqaror) darajada tasdiqlagan.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar Markazi ilmiy xodimi Nozimjon Ortiqov O‘zbekistonga berilgan reyting nimani anglatishi, reytingning o‘zgarishiga qanday omillar ta’sir etishi, kutilmaning «barqaror»dan «salbiy»ga o‘zgarishining asosiy sabablariga to‘xtalib o‘tadi.

S&Pning kredit reytingi nima va u qanday maqsadlarda ishlatiladi?

S&Pning suveren reyting metodologiyasida qayd etilishicha, agentlik tomonidan mamlakatlarga ikki turdagi reytinglar berilishi mumkin: umumiy va aniq bir moliyaviy majburiyatlar bo‘yicha. Umumiy turdagi reyting qarzdor davlat o‘zining barcha moliyaviy majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olish qobiliyati bo‘yicha agentlikning fikrini aks ettirsa, ikkinchi turdagi reyting ma’lum bir turdagi yoki alohida moliyaviy majburiyat bo‘yicha kredit riskini o‘lchashga xizmat qiladi.

Moliyaviy bozor ishtirokchilari mazkur reytingdan emitent davlatning to‘lovga layoqatli ekanligini, qarz bo‘yicha asosiy to‘lov va foizlarni o‘z vaqtida qaytara olish imkoniyatini hamda defolt bo‘lish ehtimolligini aniqlash maqsadida foydalanadi.

Shuningdek, davlatlarga beriladigan suveren kredit reytingi uzoq muddatli shkala va reytingning kelgusidagi ehtimoliy yo‘nalishidan iborat. S&Pning reyting shkalasi «AAA» dan «D»gacha bo‘lib, «AAA» eng yuqori bahoni anglatsa, «D» esa davlat o‘zining moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasligini (defolt) bildiradi. Shkalaga qo‘shimcha ravishda «AA»dan «SSS»gacha bo‘lgan reytinglar oldida «+» yoki «-» belgilari ham ishlatiladi.

Reytingning келгuсиdaги ehtimoliy yo‘nalishi ham, o‘z navbatida, ikki xil bo‘lishi mumkin — kutilma (outlook) va nazorat ro‘yxati (CreditWatch). Mamlakat bo‘yicha beriluvchi kutilma uning uzoq muddatli reytingi o‘rta muddatda (odatda 6 oydan 2 yilgacha) qanday o‘zgarishi mumkinligini ko‘rsatadi.

Kutilma to‘rt xil — «ijobiy» (reyting ko‘tarilishi mumkin), «salbiy» (pasayishi mumkin), «barqaror» (o‘zgarmaydi) va «rivojlanuvchi» (kelgusida reytingning ko‘tarilishi yoki pasayishi noaniq). Berilgan kutilma bo‘yicha reytingning o‘zgarish ehtimolligi 1/3 ga teng.

Nazorat ro‘yxatiga kiritilish esa agentlik mamlakat to‘lov qobiliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatuvchi hodisa yoki tendensiyalar natijasida uning reytingini o‘zgartirishni ko‘rib chiqayotganligini anglatadi. Ro‘yxatga kiritilish natijasida reytingning o‘zgarish ehtimolligi 50%ga teng. Shuni ta’kidlash kerakki, kelgusidagi ehtimoliy yo‘nalish (kutilma yoki nazorat ro‘yxati) suveren reytingni kelajakda albatta o‘zgarishini anglatmaydi.

Nima uchun S&P O‘zbekiston bo‘yicha kutilmani «barqaror»dan «salbiy»ga o‘zgartirdi va bu nimani anglatadi?

S&P hisobotida qayd etilishicha, kutilmaning «barqaror»dan «salbiy»ga o‘zgartirilishiga sabab sifatida quyidagilar keltirib o‘tilgan:

• O‘zbekistonning davlat tashqi qarzi agentlik kutganidan yuqoriroq sur’atda o‘sayotganligi;
• Investitsiya dasturlari, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va Sovid-19ga qarshi kurashish asosan davlat mablag‘lari hisobiga amalga oshirilishi natijasida tashqi qarz jalb etishning ortishi va to‘lov balansining joriy hisobvaraqlari bo‘yicha defitsit yuqori darajada qolishining kutilayotganligi.

Yuqorida qayd etilganidek, kutilmaning «barqaror»dan «salbiy»ga o‘zgartirilishi albatta kelgusida O‘zbekistonning reytingi xozirgi
«BB-» darajadan «B+»ga tushinini anglatmaydi. Agentlik kutilmani «barqaror» holatga qaytishi uchun o‘rta muddatda davlat qarzi o‘sishining sekinlashishi asos bo‘lishini ta’kidlab o‘tgan.

Davlat qarzi, byudjet va joriy hisobvaraqlar bo‘yicha defitsitning agentlik kutayotganidan tezroq sur’atda o‘sishining sababi nimada?

Covid-19 pandemiyasining tarqalishi natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atining pasayishi va sog‘liqni saqlash hamda iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shimcha fiskal xarajatlarning paydo bo‘lishi 2020 yilda O‘zbekistonda davlat byujdeti defitsitining kutilganidan ko‘proq darajada bo‘lishiga olib kelmoqda.

Mamlakat to‘lov balansi holatining yomonlashuviga asosiy sabab esa pandemiya natijasida mamlakatning asosiy savdo hamkorlari iqtisodiyotidagi pasayish va eksport qilinuvchi xom-ashyo tovarlari narxining keskin tushishi hisoblanadi.

Boshqa rivojlanayotgan davlatlar singari O‘zbekistonning davlat qarzi asosan xorijiy valyutada va inflyatsiya sur’atining kuchayish xavfi fonida defitsitni faqatgina ichki manbalar orqali moliyalashtirishning imkoni yo‘q. Sababi, qo‘shimcha fiskal xarajatlar valyuta kursiga bosim o‘tkazishi, inflyatsiya jarayonlarini kuchaytirishi va oxir oqibatda makroiqtisodiy barqarorlikka putur yetkazishi mumkin. Shuning uchun, davlat byudjeti defitsitining ortishi kutilganidan ko‘ra ko‘proq tashqi qarz jalb etishni taqozo etadi.

Aynan shu sababga ko‘ra, O‘zbekiston Prezidentining 19 martdagi farmoni bilan inqirozga qarshi kurashish maqsadida maxsus jamg‘arma tashkil etilib, unda 10 trln so‘m yoki 1 mlrd AQSH dollari shakllantirilishi va mablag‘larning asosiy manbasi etib xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb etiladigan qarzlar ko‘rsatib o‘tildi. Shu kunga qadar, inqirozga qarshi kurashish maqsadida Xalqaro valyuta jamg‘armasidan (XVJ) 375 mln va Jahon bankidan 295 mln AQSH dollari miqdorida qarz mablag‘lari o‘zlashtirildi.

O‘rta muddatda O‘zbekistonning davlat qarzi qanday o‘zgaradi?

Davlat qarzining so‘ngi yillardagi o‘sishi dinamikasiga qaramay, xalqaro me’yorlarda qabul qilingan to‘lovga layoqatlilik va likvidlilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha O‘zbekistonning jami davlat qarzi (YAIMga nisbatan 30,5 foiz), shu jumladan davlat tashqi qarzi (YAIMga nisbatan 27,1 foiz) mo‘’tadil darajada saqlanib qolmoqda.

Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) 19 may kuni e’lon qilgan O‘zbekistonning joriy va kelgusi yillar uchun yangilangan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va qarz barqarorligi tahliliga oid so‘nggi hisobotida xorijiy kreditlar bo‘yicha imzolanadigan shartnomalarning yillik qiymati belgilangan chegaradan (4 mlrd dollar) ortmasa, davlat qarzining miqdori o‘rta muddatda barqaror saqlanib (YAIMga nisbatan 35%), qarz bo‘yicha havf-xatar past darajada qolishi qayd etilgan.

Bazaviy ssenariyda XVJ tomonidan davlat qarzi barqarorligi ko‘rsatkichlari quyidagi farazlar asosida hisoblangan:

Iqtisodiy o‘sish bo‘yicha. Iqtisodiy o‘sish sur’ati COVID-19 ta’sirini inobatga olgan holda, 2020 yilda o‘sish sur’ati 2019 yildagi qarz barqarorligi tahlilida kutilgan 6%dan 1.5%ga pasaytirilgan. Uzoq muddatda esa bu ko‘rsatkich o‘rtacha 5.2%ni tashkil etadi deb qabul qilingan.

Fiskal defitsit bo‘yicha. Umumiy fiskal defitsit 2020 yilda Yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan 5,5%ga yetishi prognoz qilingan. 2019 yilgi qarz barqarorligi tahlilida mazkur ko‘rsatkich 1,75% bo‘lishi kutilgan. O‘rta muddatda esa fiskal defitsit YAIMga nisbatan 2% bo‘lishi aytilgan.

To‘lov balansi holati bo‘yicha. 2020 yilda joriy hisobvaraqlar bo‘yicha defitsit pandemiyaning ta’sirini hisobga olgan holda avvalgi prognoz 4,5%dan 9,5%ga (YAIMga nisbatan) o‘zgartirilgan. O‘rta muddatda esa defitsit bo‘yicha oldingi prognoz o‘zgarmasdan qoladi va 4,25%ni tashkil etadi.

Tashqi qarz dinamikasi, YAIMga nisbatan %da. Manba: Xalqaro valyuta jamg‘armasining hisoboti, 2020 yil 19 апрель

Mazkur farazlar asosida, XVJ hisob-kitobiga ko‘ra, bazaviy ssenariyda davlatning tashqi qarzi mo‘tadil ravishda o‘zgarib boradi va o‘rta muddatda YAIMga nisbatan 35%dan pastroq ko‘rsatkichni tashkil etadi.

O‘zbekistonning davlat tashqi qarzi bo‘yicha to‘lovga layoqatlilik va likvidlilik ko‘rsatkichlarining kelgusidagi dinamikasi

¹ Rivojlanayotgan davlatlar uchun qabul qilingan diskont stavkasi (5%) orqali mazkur ko‘rsatkichlarning joriy qiymati topilgan. Manba: Xalqaro valyuta jamg‘armasining hisoboti, 2020 yil 19 апрель

Shuningdek, qarz yuki va unga xizmat ko‘rsatish ko‘rsatkichlarida ham minimal o‘sish kuzatilishi prognoz qilinmoqda (yuqoridagi jadval). To‘lovga layoqatlilik indikatori — davlat tashqi qarzi joriy qiymatining YAIMga nisbatan ko‘rsatkichi 2020 yildagi 24,7%dan 2021 yilda 30,0%ga yetib, o‘rta muddatda pasayish tendensiyasiga ega. Bu ko‘rsatkich O‘zbekiston singari davlatlar uchun qabul qilingan me’yor — 55%dan past. Tushumlar miqdoriga normallashtirilgan boshqa ko‘rsatkichlar ham joriy yilda biroz ko‘tarilsada, o‘rta muddatda ular barqarorlashadi.

XVJ tomonidan turli ssenariylar asosida o‘tkazilgan stress-test natijalari ko‘rsatmoqdaki, yuqorida aniqlangan qarz barqarorligi ko‘rsatkichlari kelajakdagi kutilishi mumkin bo‘lgan turli shoklar ta’sirida ham havfsiz nuqtadan ortmaydi. Bunda, davlat qarziga ta’sir etuvchi makroiqtisodiy va fiskal omillar (real YAIM o‘sish sur’ati, byudjet taqchilligi, ayirboshlash kursi, foiz stavkalari, tashqi savdo ko‘rsatkichlari) eng katta salbiy o‘zgarishi asosida kelgusi davr uchun ssenariylar hosil qilingan hamda davlat qarzining kelajakda ushbu ssenariylar ta’siri ostida rivojlanish dinamikasi hisoblangan.

Nozimjon Ortiqov — Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar Markazi ilmiy xodimi.